موقعیت و وسعت
استان همیشه سبز گیلان از شمال به دریاى مازندران، از جنوب به رشته‌کوه‌هاى البرز، از شرق به استان مازندران و از غرب و شمال غربى به استان اردبیل محدود است. گیلان در سمت جنوب با عبور از رشته‌کوه‌هاى البرز با استان زنجان و قزوین ارتباط دارد.
این استان در ۳۶ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالى و ۴۸ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۴ دقیقهٔ طول شرقى از نصف النهار گرینویچ قرار دارد.
گیلان با مساحتى حدود ۱۴۷۱۱ کیلومتر مربع، شمالى‌ترین استان کشور و مرکز آن شهرستان رشت است.
این استان حدود ۹/۰% از مساحت کل کشور را در بر گرفته و پس از کهکیلویه و بویر احمد کوچک‌ترین استان کشور است.
ناهموارى ها
استان گیلان را از نظر پستى و بلندى مى‌توان به سه ناحیه تقسیم کرد:
- ساحلى.
- کوهپایه‌اى.
- کوهستانى
ساحلى
سواحل دریاى مازندران در شمال استان قرار دارد. این دریا روزگارى با دریاى سیاه در غرب و دریاى آرال در شرق مرتبط بود، امادر دوره‌هاى مختلف زمین‌شناسى و با گسترش خشکى‌ها، بخش قابل توجهى از مساحت اولیه خود را از دست داده است. با این وجود این دریاچه به علت گستردگى هنوز بزرگترین دریاچهٔ جهان محسوب و از آن به عنوان دریا یاد مى‌شود.
طول دریاچه مازندران ۱۲۰۴ کیلومتر و عرض آن ۲۰۴ کیلومتر و مساحت آن حدود ۴۳۶،۰۰۰ کیلومتر مربع است. حجم آب این دریاچه را حدود ۷۷،۰۰۰ کیلومتر مکعب تخمین زده‌اند.
عمیق‌ترین نقطهٔ این دریا را که در کرانه‌هاى جنوبى و در قسمت متعلق به کشورمان قرار دارد، حدود ۱۰۰۰ متر برآورد کرده‌اند.
دریاى مازندران به دلیل ارتباط روزافزون با کشورهاى تازه استقلال یافتهٔ آسیاى میانه از اهمیت بازرگانى ویژه‌اى سود مى‌برد. وجود ذخایر عظیم نفت در بسترهاى تحتانى این دریا اهمیت اقتصادى و سوق‌الجیشى آن را دوچندان مى‌سازد. نباید فراموش کرد که از دیرباز دریاى مازندران در تأمین معاش بخش مهمى از ساکنان گیلان نقش به سزایى داشته است.
وجود گونه‌هاى کمیاب جانداران دریایى هم به صنعت ماهى‌گیرى این خطه رونق خاصى بخشیده است.
کوهپایه‌اى
در کل سه رشته کوه استان گیلان را در برگرفته است:
۱. کوه‌هاى تالش؛ این کوه‌ها به صورت سدى ممتد به طول ۳۰۰ کیلومتر در امتداد شمال غربى البرز کشیده شده‌اند.
کوه‌هاى تالش به موازات ساحل دریاى مازندران امتداد دارند و آن را از استان آذربایجان جدا مى‌سازند. از مرتفع‌ترین کوه‌هاى منطقه تالش کوه باقروداغ (بقرداغ) با ارتفاع ۳۱۹۷ متر و عجم‌داغ با ارتفاع ۳۰۰۹ متر و خشچال با ارتفاع ۳۶۰۰ متر قابل ذکر است.
۲. کوه‌هاى طارم و خلخال؛ این کوه‌ها به وسیله سفیدرود که در دره‌هاى این مناطق جارى است از رشته‌کوه‌هاى دیلمان جدا مى‌شوند. از قلل مرتفع این ناحیه مى‌توان به کوه وفى در جنوب امامزاده ابراهیم به ارتفاع ۳۰۵۰ متر و شاه‌معلم در جنوب ماسوله به ارتفاع ۳۰۹۶ متر اشاره نمود.
۳. رشته کوه دیلمان؛ این کوه از جنوب تا منجیل و از شرق تا مناطق ییلاقى تنکابن و کوه‌هاى سه‌هزار امتداد مى‌یابد. رشته‌کوه دیلمان ارتفاعات ناحیه دیلمان، لاهیجان، عمارلو و اشکورات را به وجود آورده است.
از قلل مهم و مرتفع این رشته‌کوه مى توان از کوه‌هاى ”درفک“ یا ”دلفک“ با ارتفاع حدود ۳۵۰۰ متر واقع در شهرستان رودبار، کوه ”سماموس“ با ارتفاع ۳۲۵۰ متر و ”گوانه کل“ در جنوب ”اشکورات“ با ارتفاع ۳۳۵۰ متر و ”ناقش‌کوه“ در املش با ارتفاع ۳۰۰۰ متر یاد کرد. ۴۴% از خاک استان را مناطق کوهستانى تشکیل مى دهد.
جلگه‌اى
این مناطق به دلیل ریزش مداوم باران و جریان خروشان رودها و همچنین خاک حاصل‌خیز، از پربرکت‌ترین نقاط کشاورزى کشور محسوب مى‌شوند.
مناطق جلگه‌اى از سه قسمت متمایز تشکیل شده است:
۱. جلگه تالش و آستارا، در قسمت‌هاى جنوب‌غربى دریاى مازندران قرار دارد و عرض متوسط آن حدود ۵ کیلومتر و مساحت تقریبى آن ۵۰۰ کیلومتر مربع تخمین زده مى‌شود.
۲. نواحى جلگه‌اى گیلان غربی؛ این نواحى در جوار تالاب انزلى قرار دارد و اراضى پست و هموار آن پوشیده از شالیزارها و جنگل است.
۳.مناطق جلگه‌اى گیلان شرقی؛ بیشتر جلگه‌هاى شرقى در اطراف دلتا و مصب سپیدرود واقع شده و توسط آن آبیارى مى‌شوند.
آب و هوا
از آنجا که گیلان در مجاورت دریای مازندران قرار دارد ، دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب است ، چنان که رطوبت برخی نقاط آن گاه تا بیش از۹۹ % می‌رسد. متوسط درجه حرارت سالیانه در مناطق گوناگون استان از ۱۶ الی ۲۰ درجهٔ سانتیگراد متغیر است. میزان بارندگی سالانه براساس گزارش هواشناسی در سال ۱۳۷۴ در شهر رشت ۱۵۰۷ میلی‌متر ، بندر انزلی ۱۶۵۰ میلی‌متر ، آستارا۱۲۱۰ میلی‌متر و منجیل ۱۷۷ میلی‌متر بود.
رودها
در نقاط مختلف گیلان بیش از چهل رودخانه بزرگ و کوچک جریان دارد. میزان آبدهى این رودخانه‌ها در تمام طول سال یکسان نیست و از اواخر فروردین تا پایان مرداد آب رودخانه‌ها کاهش مى‌یابد.
کلیه رودهایى که از دامنهٔ شمالى البرز سرچشمه مى گیرند در انتها به دریاى مازندران مى‌پیوندند و کلیه رودهاى دامنهٔ جنوبى به استثناى سفیدرود، در داخل فلات ایران از میان مى‌روند.
به عنوان مهم‌ترین رود گیلان که خود از مهم‌ترین رودهاى کشور نیز هست، مى‌یابد به رودخانه سفیدرود اشاره نمود. این رود از کوه‌هاى چهل چشمه و از سلسله جبال زاگرس سرچشمه مى گیرد و با عبور از استان‌هاى کردستان، آذربایجان، زنجان و با گذشتن از کوه‌هاى البرز و پیوستن به رودخانهٔ شاهرود مسیر خود را به سمت شمال ادامه مى‌دهد. سپیدرود در انتهاى مسیر خود، در بندر کیانشهر به دریاى مازندران مى‌پیوندد.
طول این رود حدود ۶۵۰ کیلومتر است. سپیدرود پیش از ورود به استان گیلان، به نام قزل‌اوزون (طلاى شناور) شناخته مى‌شود. در طول مسیر این رود، رودهاى کوچک چندى نیز به آن مى‌پیوندند.
از رودهاى دیگر گیلان مى‌توان به گرکانرود با سطح حوزهٔ آبریز معادل ۵۲۳ کیلومتر مربع و آبدهى سالانه حدود ۲۴۷ میلیون متر مکعب اشاره کرد که در غرب استان جریان دارد.
رودخانه شفارود نیز از رودهاى جارى در غرب گیلان و از رودهایى است که در مسیر راه تاریخى معروف شاه‌عباسى واقع شده است.
از دیگر رودهاى غرب گیلان و به قولى غربى‌ترین رود این منطقه مى‌توان از آستاراچاى که رودى مرزى و حایل بین دو کشور ایران و جمهورى آذربایجان است یاد نمود.
رودهاى دیگرى نیز در منطقه فومنات جریان دارند که بیشتر به مرداب انزلى مى‌ریزند. رودخانه‌هاى چاف، شاندرمن، خالکایی، زغه رودبار، پلنگ‌ور، ماسوله رودخان، گاز رودبار، شاخرز، پسیخان، پیربازار در این منطقه جریان دارند.
در شرق گیلان نیز رودهاى بزرگ و کوچک چندى جریان دارند که از مهم‌ترین آنها مى‌توان به رودهاى لنگرود، شلمان و پل‌رود اشاره داشت.
رودخانه لنگرود از حوالى جنوب لاهیجان سرچشمه مى‌گیرد و به سمت لنگرود روان مى‌شود و این شهر را به دو قسمت تقسیم مى‌نماید. این رود سپس به سمت شمال جریان مى‌یابد و در چمخاله به دریا مى‌ریزد.
پل‌رود از اتصال دو شاخه اولیه رودخانه‌هاى چاک‌رود که نواحى سمام سرچشمه گرفته و رودخانه گل‌‌رود که از اشکورات جارى است به وجود مى‌آید. این رود به سمت شمال جریان مى‌یابد و با پیوستن چند رود کوچک دیگر از نواحى غرب شهر کلاچاى مى‌گذرد و به دریا مى‌پیوندد. این رود بزرگترین و طولانى‌ترین رود شرق گیلان محسوب مى‌شود.
در استان گیلان چندین سد وجود دارد که مهم‌ترین آن سد سفیدرود، از مناطق زیباى گردشگرى نیز به حساب مى‌آید.
سد سفیدرود که یکى از بزرگترین و اولین سدهایى است که در ایران احداث شد، تنها سد مخزنى گیلان است که ذخیرهٔ آب سفیدرود را بر عهده دارد. این سد از نوع بتونی، پایه‌دار و مجهز به نیروگاه برق به قدرت ۸۷،۵۰۰ کیلو وات است.
سد تاریک و سد سنگر که در نقاط پایین‌تر سد سفیدرود احداث شده‌اند، در آبیارى دلتاى سفیدرود و مزارع کشاورزى جنوب رشت از عوامل مهم به شمار مى‌آیند.
سد پسیخان نیز در غرب گیلان قرار دارد.
